Δεν ξέρω αν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε —αν και μερικάδεν τα αντιμετωπίζουμε· αντιθέτως, εθελοτυφλούμε, συνιστούν υπαρξιακές απειλές. Ίσως πολλά από αυτά λυθούν μόνα τους, με το πέρασμα του χρόνου, κι άλλα να τα λύσουν οι πιο ικανές από τις μελλοντικές διοικήκυβερνήσεις. H αλήθεια είναι ότι γίνεται πολύς λόγος για την ευρωπαϊκή παρακμή, για την παρακμή της Δύσης γενικά· αλλά, καθώς δεν εννοούμε όλοι το ίδιο πράγμα, ή μάλλον καθώς εννοούμε αντίθετα πράγματα, επισημαίνουμε διαφορετικές αιτίες αυτής της αντιληπτής ή αληθινής παρακμής και προτείνουμε διαφορετικές λύσεις. Αν και ίσως δεν προτείνουμε τίποτα. Έτσι κι αλλιώς, το ευρωπαϊκό πρόγραμμα υπονομεύουν ποικίλες δυνάμεις: μερικές είναι ενδογενείς· βρίσκονται στον πυρήνα των νοοτροπιών και των κομματικών μας διχασμών — παρότι μοιραζόμαστε την ίδια ήπειρο, ζούμε σε παράλληλα σύμπαντα αναλόγως με τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας: αυτή η παράλληλη και συγκρουσιακή ύπαρξη είναι η πρωταρχική υπονομευτική δύναμη στην Ευρώπη. Στην οποία προστίθενται οι εξωτερικοί μας εχθροί. Δεν μπορώ να απαριθμήσω και να αναλύσω εδώ όλες μας τις έγνοιες· θα περιοριστώ σε μερικά ζητήματα γεωπολιτικής και πολιτισμού, παραλείποντας άλλα, ακόμα σοβαρότερα, όπως είναι o δημογραφικός μαρασμός μερικών ευρωπαϊκών χωρών, οι επιπτώσεις των social media στη civil society, η κλιματική κρίση, τα δημόσια ελλείμματα, οι καταχρήσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης και οι ζημιές από την παγκοσμιοποιημένη οικονομία, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η ενεργειακή εξάρτηση και τα εμπορικά ελλείμματα. Υπάρχει πρόβλημα συμμετοχής στα κοινά —αν και παρατηρούνται διαφορές μεταξύ των 27 χωρών— και αδιαφορίας ως προς τα παραπάνω διακυβεύματα, καθώς και πρόβλημα ενοριακού πνεύματος· το ότι δεν εμπιστευόμαστε τις ευρωπαϊκές ηγεσίες. Στην πραγματικότητα, δεν εμπιστευόμαστε καμιά ηγεσία. Η Ρωσία είναι ένας εξωτερικός ανταγωνιστής για τον οποίον έχουμε κάνει κατά καιρούς διάφορες εικασίες. Κυρίως σχετικά με το αν η στάση των δυτικών χωρών μετά το 1990 ήταν πράγματι αλαζονική κι αν έγιναν οι απαραίτητες κινήσεις για να βρουν οι Ρώσοι τη θέση τους στην Ευρώπη. Αλλά, αν και δεν εμπνέονται από ευρωπαϊκές αρχές ως προς το πολίτευμα και τα πολιτικά δικαιώματα, πιθανότατα κατέληξαν στο σημερινό καθεστώς από τον φόβο και τον φθόνο έναντι της Ευρώπης· όχι από μια αναπόφευκτη μοίρα. Δεν είμαι σίγουρη. Αυτό για το οποίο είμαι σίγουρη είναι ότι δεν πρέπει να υποτιμάμε τη Μεγάλη Ρωσική Ιδέα: η Russkaya ideya περιλαμβάνει εξαιρετισμό, επεκτατισμό και σύμπλεγμα ανωτεροκατωτερότητας. Επίσης, ενώ στην Ευρώπη είμαστε φιλειρηνικοί —και σωστά— το δίκιο των Ουκρανών μάς έχει οδηγήσει στα πρόθυρα πολέμου με τη Ρωσία αποκαλύπτοντας ταυτοχρόνως τις εσωτερικές μας ρωγμές, οι οποίες είναι χρόνιο ζήτημα στο οποίο συνωστίζονται ιστορικά γεγονότα, εθνοψυχιατρικά συμπτώματα και εθνικά στερεότυπα. Νομίζω ότι η υπόθεση της Ρωσίας μαρτυρεί από τη μία πλευρά το χαμηλό επίπεδο της ευρωπαϊκής διπλωματίας στη διαχρονία και τις ασθενικές μας αντιστάσεις στην προπαγάνδα του ρωσικού καθεστώτος στη συγχρονία. Σας θυμίζω ότι πριν από λίγους μήνες, τα troll του Πούτιν μάς έπεισαν εδώ στη Γαλλία για εισβολή κοριών που ρουφάνε αίμα…Έκαναν χρυσές δουλειές οι επιχειρήσεις στρωμάτων…
Θέλω να πω: χρειάζεται πολλή προσοχή στο ζήτημα της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης· θα επιμείνω στην άποψη ότι η Ουκρανία δεν πρέπει να ενταχθεί ούτε στην ΕΕ, ούτε στο ΝΑΤΟ —ότι πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τις κατανομές ισχύος.
Δεύτερη απειλή είναι η Τουρκία, που συνδέεται τόσο με τη Ρωσία όσο και με το διεθνές Ισλάμ. Η Τουρκία προκαλεί την ΕΕ και φυσικά ιδιαίτερα την Ελλάδα τόσο μέσω της ρητορικής της όσο και της πρακτικής, και διαθέτει αρκετή στρατιωτική ισχύ, συμμάχους και θράσος ώστε να κατηγορεί τους Ευρωπαίους ότι δεν εκπληρώνουν τα ηθικά τους καθήκοντα έναντι των πολιτών εντός και εκτός των συνόρων της Ευρώπης: εκτός του ότι παραδίδει μαθήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πράγμα αυτόχρημα γελοίο, καταγγέλλει την ευρωπαϊκή πολιτική σχετικά με τους πρόσφυγες και με τις πρώην αποικισμένες χώρες του παγκόσμιου Νότου. Η Τουρκία εμπλέκεται σε δόλιες πρακτικές σχετικά με τη μετανάστευση στο πλαίσιο του μεγαλοϊδεατισμού της περί ηγεσίας του μουσουλμανικού κόσμου και του μίσους που τρέφει για τη Δύση. Δεν πρόκειται για τακτική που θα αλλάξει όταν και εφόσον αλλάξει η τουρκική κυβέρνηση: δεν πρέπει να υποτιμάμε τον μουσουλμανικό αντιδυτικισμό και τον τουρκικό εθνικισμό —είναι κάτι που έχουμε κάνει στο παρελθόν· παρά τις διακηρύξεις περί ορθολογισμού είμαστε προσκολημμένοι σε μαγική σκέψη και ευσεβείς πόθους.
Προσπαθώντας να λειάνουμε τις αντιθέσεις και να αποφύγουμε ένοπλες αντιπαραθέσεις και εφαρμόζοντας πολιτική κατευνασμού οδηγούμαστε σε εθελοτυφλία, σε εξωραϊσμό των σχέσεων μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας. Η ακραία κατευναστική χειρονομία ήταν φυσικά οι διαπραγματεύσεις ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ —if you can’t fight ‘em, join ‘em—η οποία απεφεύχθη εκ των πραγμάτων επειδή απλούστατα η Τουρκία δεν έχει ευρωπαϊκές ρίζες και αξίες· τουτέστιν, δεν μπορεί και δεν θέλει να ανταποκριθεί στις προϋποθέσεις της ένταξης. Έτσι, τώρα o Ερντογάν και οι Τούρκοι βλέπουν την ΕΕ σαν άγουρα σταφύλια. Από την πλευρά μας, πρέπει να ξέρουμε ότι η Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ εξ αδρανείας —ο ρόλος που έπαιζε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου έχει βεβαίως ακυρωθεί· κι ότι γενικά, ζούμε στα απόνερα του Ψυχρού Πολέμου, στο αναπόδραστο ιστορικό συνεχές. Έτσι, σήμερα, ένα μέλος του ΝΑΤΟ ταυτίζεται με τους εχθρούς και τους ανταγωνιστές της Ευρώπης, των ΗΠΑ και του ίδιου του ΝΑΤΟ. Με λίγα λόγια, μολονότι οι πόλεμοι πρέπει να αποτρέπονται, η υποχωρητική στάση της ΕΕ δεν συντελεί στη συμμόρφωση της Τουρκίας με τους διεθνείς κανόνες. Το πράγμα μπερδεύεται ακόμα περισσότερο εφόσον στο εσωτερικό της Ατλαντικής Συμμαχίας υπάρχουν φιλοτουρκικές τάσεις.
Το διεθνές Ισλάμ, είτε ενεργεί στις χώρες της Ανατολής και της Μέσης Ανατολής, είτε στο εσωτερικό της ΕΕ, πρέπει να αναγνωριστεί ως εισδυτικός, διαβρωτικός και διαλυτικός παράγοντας. Αν και δεν συνδέεται απαραιτήτως με νεοαφιχθέντες αλλοδαπούς, η ΕΕ οφείλει να θωρακιστεί: πράγματι, η υποδοχή ανειδίκευτων μεταναστών
προσφέρει σε ορισμένους τομείς της οικονομίας και σε ορισμένες δραστηριότητες που έχουν παραμεληθεί —γεωργία, οικοδομή, δημοτικές υπηρεσίες, φροντίδα ηλικιωμένων— η νομική και
πολιτιστική της ακεραιότητα απειλείται από ανεξέλεγκτες αφίξεις, τις οποίες οργανώνουν και εκμεταλλεύονται εξωτερικοί εχθρικοί παράγοντες. Αυτή η αφήγηση προϋποθέτει την ανάγκη του πολιτικού πλουραλισμού και της μονοπολιτισμικότητας, δηλαδή κοινωνίες με ένα και μοναδικό νομικό και αξιακό σύστημα —το γεγονός ότι δεν αντιλαμβάνονται αυτή την αναγκαιότητα όλες οι πολιτικές δυνάμεις στην Ευρώπη πρέπει να θεωρείται ένα από τα σοβαρότερα προβλήματά μας. Έτσι κι αλλιώς, είναι απαραίτητη η συνεννόηση με τις χώρες προέλευσης των μεταναστών και ο σωστός χειρισμός των αποτυχημένων και rogue states που επιβουλεύονται την Ευρώπη —αλλά, όπως είπα, δυστυχώς για όλους μας στην Ευρώπη, η μετανάστευση αποκαλύπτει έλλειμμα ενδοευρωπαϊκής αλληλεγγύης: όπως πάντοτε, μερικά μέλη της ΕΕ είναι πιο εγωκεντρικά από άλλα και για λόγους εθνικών συμφερόντων ή εξαιτίας μιας συμπεριφοράς don’t rock the boatism —pas de vagues— αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της δημιουργίας θεοκρατικών θυλάκων εντός των ευρωπαϊκών συνόρων. Δεν αναφέρομαι μόνο στην ισλαμιστική τρομοκρατία —αναφέρομαι στον κοινοτισμό, στον κατακερματισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών· στην εκτυλισσόμενη θρησκευτική, πολιτιστική και πολιτική σύγκρουση. Παρ’ όλ’ αυτά, η ΕΕ, παραδοσιακά σημαντική πηγή βοήθειας για τους Παλαιστινίους, θα κληθεί να συμβάλει στην ανοικοδόμηση
της Γάζας, μαζί με τις χώρες του Κόλπου και πιθανώς μαζί με τις ΗΠΑ —αν και η διατλαντική συνεργασία μού φαίνεται όλο και πιο προβληματική. Αλλά, οι προκλήσεις από τις ισλαμικές χώρες και τις ομάδες με τις οποίες συνδέονται είναι περίπλοκες: η διαρκής απειλή από το Ιράν θα γίνει πιθανώς εντονότερη λόγω της στήριξης της Τεχεράνης στη Ρωσία, στη Χαμάς, στη Χεζμπολάχ και στους Χούτι, που, μεταξύ άλλων απειλών, έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη ναυτιλία της Ερυθράς Θάλασσας. Η CIA έχει προειδοποιήσει ότι το Ιράν απέχει πια πολύ λίγο από το να επιτύχει τον επαρκή εμπλουτισμό
του ουρανίου. Νομίζω πως οποιαδήποτε προσπάθεια αναβίωσης της πυρηνικής συμφωνίας του 2015 με το Ιράν είναι καταδικασμένη.
Αυτοί οι τρεις βασικοί εξωτερικοί εχθροί θέτουν πρόβλημα ασφάλειας στην Ευρώπη: για να αντιμετωπιστεί, πρέπει να να οικοδομήσουμε δομές ευρωπαϊκής άμυνας συνειδητοποιώντας ότι με την Τουρκία, με τη Ρωσία, με το Ισλάμ δεν έχουμε το ίδιο λογισμικό· ότι δεν υπάρχει οικουμενική λογική. Όσο επιμένουμε να ερμηνεύουμε τον κόσμο και να κάνουμε προβλέψεις με δυτικά μάτια —πράγμα που φάνηκε στις τελευταίες ρωσικές εκλογές: εξυπακούεται ότι ακόμα κι αν έγινε νοθεία, η πλειοψηφία των Ρώσων στηρίζουν τον Πούτιν— αν κρίνουμε τους λαούς με την ευρωπαϊκή λογική θα σφάλλουμε ξανά και ξανά. Η ουσία είναι ότι η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη αμφισβητείται και υποσκάπτεται: από μια πυρηνική δύναμη, τη Ρωσία, κι από μια σειρά περιφερειακές σκοταδιστικές δυνάμεις οι οποίες απειλούν την κοινωνική συνοχή
στην ΕΕ και υποδαυλίζουν την τρομοκρατία. Προπάντων, ο εχθρός βρίσκεται μέσα μας. Ως προς τη δημιουργία της ΕΕ, οι λαοί ακολούθησαν ένα όραμα των ελίτ χωρίς να καταλαβαίνουν καλά-καλά τι θα μπορούσε να σημαίνει η υπέρβαση του έθνους-κράτους και χωρίς να γίνει σοβαρή προσπάθεια εκ μέρους των ηγεσιών για να συγκροτηθεί ευρωπαϊκή υπερεθνική και διεθνική ταυτότητα: η ιστορική αφήγηση, η παιδεία γενικά, παρέμεινε εθνοκεντρική, η γνώση παρέμεινε εθνοκεντρική, όπως και το περιεχόμενο των ΜΜΕ. Έτσι, ο εθνικισμός, δεξιός και αριστερός —η ιδέα της εθνικής κυριαρχίας— αντιστέκεται στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα. Σήμερα, μετά από κάμποσες δεκαετίες by default σοσιαλδημοκρατικού καθεστώτος, παρατηρούμε τη γνωστή διελκυστίνδα: αν και φαίνεται πως ενισχύεται η παραδοσιακή δεξιά —η εθνικιστική, αντιμεταναστευτική, προστατευτική· η «λαϊκή» δεξιά που έχει ευνοηθεί από την εξω-ευρωπαϊκή μετανάστευση, τις
ογκώδεις εισαγωγές προϊόντων και τα εμπορικά ελλείμματα — η αριστερή αντιπολίτευση παραμένει πολύ ισχυρή: ο δικαιωματισμός, η απόρριψη της φιλελεύθερης δημοκρατίας και τάξης έναντι μιας σοσιαλιστικής-πράσινης-πολιτικά ορθής προοπτικής ενισχύει τη λαϊκή δεξιά ακόμα περισσότερο και κατατρώγει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό εισάγοντας από τις ΗΠΑ όλες τις woke ψυχώσεις. Το γεγονός ότι πριν από λίγες εβδομάδες στη Γαλλία οι δικαιωματιστές ζήτησαν νομοθεσία για την εξάλειψη των διακρίσεων στην κόμμωση μπορεί να εκληφθεί ως ένδειξη παρακμής και παρακμιακότητας: σαν
να ζούμε στην εποχή του Ηλιογάβαλου. Σ’ αυτή την εντύπωση και σ’ αυτή την πραγματικότητα, συμβάλλουν οι υπερβολές της ευρωπαϊκής γραφειοκρατίας, οι παχυλοί μισθοί, οι αργομισθίες, η βραδύτητα, η δειλία και η πολιτική ορθότητα στη λήψη των αποφάσεων —το ότι οι ιδεολογίες θανατώνουν την κριτική σκέψη. Αν επιθυμούμε να αποτρέψουμε τη δεξιά από το επικρατήσει στην Ευρώπη πρέπει να της πάρουμε από τα χέρια τα ζητήματα στα οποία έχει δίκιο και τα οποία εργαλειοποιεί για να προωθήσει εκείνα στα οποία έχει άδικο. Τα προβλήματα με τη δεξιά σήμερα, με αυτή που χαρακτηρίζεται άκρα δεξιά, είναι δύο 1) διατηρεί σχέσεις με αλλόκοτα άτομα και ομάδες του περιθωρίου (συνωμοσιολόγους, ρατσιστές, ψεκασμένους) 2) καθώς έχει έμμονη ιδέα με την ξενηλασία τής διαφεύγουν άλλα θεμελιώδη ζητήματα τα οποία ούτε ξέρει, ούτε μπορεί να διαχειριστεί. Στην πραγματικότητα, αυτοί οι άνθρωποι κάνουν one issue politics.
Μια ακόμα πρόκληση που παρατηρούμε είναι η διάσπαση της
Δύσης η οποία συνοδεύει την αμφισβήτηση της φιλελεύθερης τάξης.
Η λαϊκή δεξιά και η δικαιωματική αριστερά υποσκάπτουν τις βασικές
φιλελεύθερες αρχές τόσο στο εσωτερικό της Ευρώπης όσο και σε
διεθνείς θεσμούς και συνθήκες. Η αριστερά ταυτίζει τη φιλελεύθερη
τάξη με τον καπιταλισμό και οι δεξιοί λαϊκιστές με τις ελίτ: καθώς,
για όλα υποτίθεται ότι φταίει η φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων, η
αμφισβήτησή της επιδεινώνει τη ρήξη μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης την
οποία ευνοεί η πιθανή προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ. Ο Τραμο
εκφράζει, με τον τρόπο του, τους μισούς Αμερικανούς: ούτε αυτό
πρέπει να το υποτιμάμε. Οι μισοί Αμερικανοί θέλουν να επιστρέψουν
στη χριστιανική δημοκρατία των Πουριτανών στο εποικοδόμημα με
ελευθεριακή οικονομική βάση. Αλλά, ανεξαρτήτως του τι επιδιώκουν
οι τραμπικοί, αντί η ΕΕ να καλύψει το κενό της ηγεμονίας, αφήνει
να το καλύπτουν αναδυόμενοι παίκτες. Σ’ αυτό συμβάλλει η
ανεπάρκεια των ευρωπαϊκών ηγεσιών όπως φάνηκε από την
αλλοπρόσαλλη διαχείριση της ελληνικής κρίσης κι όπως φαίνεται
κάθε μέρα από τις κινήσεις του κ. Σολτς ή του κ. Όρμπαν, ο οποίος
δεν συνεννοείται —και λίγο παλιότερα της κ. Μέρκελ, του Μπόρις
Τζόνσον, του Ντέιβιντ Κάμερον ή του Σεμπάστιαν Κουρτς.
Τυχάρπαστα άτομα, τα οποία υλοποιούν το όνειρο του Λένιν για τις
νοικοκυρές που διευθύνουν τα Σοβιέτ.
Τι νομίζω ότι πρέπει να κάνουμε. Κατ’ αρχάς, πρέπει να
βαθύνουμε και όχι να διευρύνουμε την ΕΕ, αν και θα ήταν καλό να
επιστρέψει η Βρετανία και να πάρει επιτέλους η Νορβηγία τη μεγάλη
απόφαση. Η Ουκρανία, η Μολδαβία και τα Δυτικά Βαλκάνια έχουν
μακρύ δρόμο να διανύσουν προτού ενταχθούν στην ΕΕ. Μεταξύ
άλλων, θα χρειαστεί να απωθήσουν τη διείσδυση από την Κίνα, τη
Ρωσία και άλλες εξωτερικές δυνάμεις. Ωστόσο, υπάρχει η ΕΖΕΣ,
υπάρχει ο ΕΟΧ, μπορούν να εξελιχθούν οι ήδη υπάρχουσες σχέσεις
και συμφωνίες.
Η ευρωπαϊκή εκπαίδευση την οποία προανέφερα πρέπει να μπει
επειγόντως στην ατζέντα μας —ήδη είναι αργά, εφόσον η άνοδος
του ευρωσκεπτικισμού συνεχίζεται. Πράγματι, ο ευρωσκεπτικισμός
δεν είναι καινούργιο συναίσθημα και η ΕΕ παραείναι περίπλοκο
οικοδόμημα για να κατεδαφιστεί. Αλλά η ευρωμουρμούρα δεν μας
βοηθάει· γι’ αυτό, οι παλιές χώρες της ΕΕ, κυρίως η Γερμανία,
πρέπει να συνετιστούν και να ανασκουμπωθούν τόσο σε
διπλωματικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της ευρωπαϊκής
ολοκλήρωσης. Ο ρόλος της Γερμανίας είναι μακρά συζήτηση όπως
και οι επικείμενες αμερικανικές εκλογές το αποτέλεσμα των οποίων
θα ενθαρρύνει τις κινεζικές και τις ρωσικές φιλοδοξίες: ο Ντόναλντ
Τραμπ είναι ο Εφιάλτης της Δύσης. Εννοώ ο Εφιάλτης ο Ευρυδήμου,
αλλά και γενικά… Ποτέ δεν έλειπαν οι παράφρονες και η Πέμπτη
Φάλαγγα.
Τι θα μας βοηθήσει: όπως είπα το να επιτύχουμε στενότερες
σχέσεις με τη Βρετανία· το να αντικατασταθεί η κυβέρνηση
Νετανιάχου και να ξεκινήσει η ανασυγκρότηση στη Γάζα με
παράλληλη διπλωματική πρόοδο για επίλυση του παλαιστινιακού.
Είναι εφικτή: πιθανότατα τα πράγματα χειροτέρεψαν για να
καλυτερέψουν. Το να πάρουν οι σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις στα
χέρια τους το κύριο ατού των δεξιών λαϊκιστών, ανακόπτοντας
σημαντικά τη μετανάστευση, με ισχυρούς ελέγχους στα εξωτερικά
σύνορα και με απαιτήσεις ένταξης και συμμόρφωσης στον νομικό
πολιτισμό. Το να προωθηθεί η ιδέα του Ευρωστρατού, εφόσον όπως
είπα η προεδρία Τραμπ θα θέσει σε κίνδυνο το μέλλον του ΝΑΤΟ και
άλλων διεθνών οργανισμών.
Βρίσκεται η ευρωπαϊκή δημοκρατία σε κίνδυνο;
Μακροπρόθεσμα, νομίζω πως ναι. Η δημοκρατία είναι «μεγάλη
γενναιοδωρία»: η δημιουργία και η διαχείριση της καλής πόλεως
στηρίζεται στους πολίτες της. Αλλά οι έρευνες για την κοινή γνώμη
αποκαλύπτουν ότι οι Ευρωπαίοι στερούνται ενδιαφέροντος, δεν
κάνουν τον κόπο να ψηφίσουν —το δείχνει η αποχή από πολλές
εκλογικές διαδικασίες, όχι μόνο από τις ευρωεκλογές— συχνά ούτε
καν ενημερώνονται, αν και πολλοί εξ αυτών χαζολογάνε όλη μέρα
στα social media. Όμως, πρέπει να κάνουμε διάκριση μεταξύ της
μηχανής και του μηχανικού. Οι μηχανικοί είμαστε εμείς οι πολίτες οι
όχι και τόσο ικανοί. Η μηχανή είναι εντάξει: είναι η καλύτερη
μηχανή που καταφέραμε να σκαρώσουμε και την οποία πιλατεύουμε
επί δυο χιλιάδες χρόνια· άλλοτε τη βελτιώνουμε, άλλοτε
προσπαθούμε να την ξεχαρβαλώσουμε.
Δεν πιστεύω ότι η ευρωπαϊκή δημοκρατία απαιτεί σημαντικές
διαρθρωτικές καινοτομίες. Με ανησυχούν περισσότερο οι άνθρωποι
που χειρίζονται τους μηχανισμούς: οι άνθρωποι της μάζας όπως
τους περιέγραφε ο José Ortega y Gasset στην «Εξέγερση των
μαζών». Σήμερα οι Ευρωπαίοι άνθρωποι της μάζας μού φαίνονται
κακομαθημένα και αχάριστα παιδιά που κληρονομούν οφέλη που
δεν αξίζουν, για τα οποία δεν έχουν εργαστεί και, κατά συνέπεια,
δεν εκτιμούν. Τα «παιδιά» είναι μαλθακά· ο Ortega χρησιμοποιούσε
ήδη από τη δεκαετία του 1930 τον όρο «ασπόνδυλος», άβουλος.
Νομίζω πως οι χαρακτηρισμοί ισχύουν και σήμερα. Δεδομένου ότι
περιμένουμε δύσκολες προκλήσεις, πώς θα τις αντιμετωπίσουν τα
κακομαθημένα και μαλθακά παιδιά; Δεν ξέρω! Αυτό που ξέρω είναι
πως έχουμε βάλει τα δυνατά μας να αφανίσουμε τον ευρωπαϊκό
πολιτισμό: 1) παραδίδοντας την παιδεία σε νεαρούς κινηματίες σε
στιλ «Άρχοντας των μυγών»: ένα σύνθημα που ακούγεται στη
Γαλλία είναι «Όχι στο σοκ των γνώσεων!» Επί το ελληνικότερον
«Όχι στην εντατικοποίηση!» 2) αφήνοντας τις σπουδές να
παρασυρθούν από μόδες και ψυχώσεις των δικαιωματιστών 3)
καταπολεμώντας την αριστεία 4) διαμορφώνοντας με τέτοιο τρόπο
τις αυριανές ελίτ ώστε να μισούν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό 5)
απαγορεύοντας την κριτική άλλων πολιτισμών 6) αναδεικνύοντας
όλες τις ταυτότητες, τις τεχνητές και προπαγανδιστικές, εκτός από
την ευρωπαϊκή 7) αποθαρρύνοντας το εργασιακό ήθος. Αυτή πάνω-
κάτω νομίζω πως είναι η κατάσταση, στην οποία θα συμβάλλουμε
θετικά αν ενισχύουμε τις φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις ξανά και ξανά.